5/ 6محمّد بن علی
بسیاری از منابع ، محمّد بن علی را نیز از شهدای کربلا شمرده اند و برخی ، لقب وی را «اصغر» آورده اند . بر پایه برخی از گزارش ها ، نام مادر وی ، اسماء بنت عُمَیس خَثعَمی است و برخی گفته اند که مادرش اُمّ وَلَد (کنیز) (1) بوده است . سنّ محمّد در هنگام شهادت ، 22 سال گزارش شده و قاتلش ، مردی از طایفه اَبان بن دارِم بوده است ؛ امّا به گزارش ابن شهرآشوب ، او به دلیل بیمار بودن ، در کربلا کشته نشد . در «زیارت ناحیه مقدّسه» آمده است : سلام بر محمّد ، پسر امیر مؤمنان ؛ کُشته شده [ به دستِ ] اِیادی دارِمی ، که خدا ، او را لعنت کند و بر عذاب دردناک او بیفزاید ! درودهای خدا بر تو ای محمّد و بر خانواده شکیبایت ! نام وی در «زیارت رجبیّه» نیامده است . (2)
1- .اُمّ وَلَد : کنیز آزاد شده بر اثر بچه دار شدن از مولا .
2- .در زیارت رجبیه به روایت المزار شهید اوّل، آمده : «أبو بکر محمد» . در این باره ، ر . ک : ص 55 (ابو بکر بن علی) .
4592.امام علی علیه السلام :تاریخ الطبری عن هشام :قُتِلَ مُحَمَّدُ بنُ عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ علیه السلام واُمُّهُ اُمُّ وَلَدٍ قَتَلَهُ رَجُلٌ مِن بَنی أبانِ بنِ دارِمٍ . (1)4591.امام علی علیه السلام :تاریخ الطبری:وتَزَوَّجَ [أمیرُ المُؤمِنینَ الإِمامُ عَلِیٍّ علیه السلام ] أسماءَ ابنَهَ عُمَیسٍ الخَثعَمِیَّهَ، فَوَلَدَت لَهُ فیما حُدِّثْتُ عَن هِشامِ بنِ مُحَمَّدٍ یَحیی ومُحَمَّداً الأَصغَرَ، وقالَ: لا عَقِبَ لَهُما... .
ویَقولُ بَعضُهُم: مُحَمَّدٌ الأَصغَرُ لِاُمِّ وَلَدٍ، وکَذلِکَ قالَ الواقِدِیُّ فی ذلِکَ، وقالَ: قُتِلَ مُحَمَّدٌ الأَصغَرُ مَعَ الحُسَینِ علیه السلام . (2) .
1- .تاریخ الطبری: ج 5 ص 468، الطبقات الکبری (الطبقه الخامسه من الصحابه): ج 1 ص 476، الکامل فی التاریخ: ج 2 ص 581، نسب قریش: ص 44 وفیه «محمّد الأصغر درج لاُمّ ولد» فقط، أنساب الأشراف: ج 2 ص 413 وفیه «أُمّه ورقاء أُمّ ولد»، الطبقات الکبری: ج 3 ص 20، ذخائر العقبی: ص 204 وفی الثلاثه الأخیره «محمّد الأصغر بن علیّ ، قُتل مع الحسین علیه السلام ، وأُمّه أُمّ ولد» فقط، مقاتل الطالبیّین: ص 90 وفیه «محمّد الأصغر»؛ الاختصا ص 82 ولیس فیه ذیله، الأمالی للشجری: ج 1 ص 170 وفیه «محمّد الأصغر»، المناقب للکوفی: ج 2 ص 49 وفیه «محمّد الأصغر بن علیّ اُمّه اُمّ ولد قُتل مع الحسین علیه السلام » فقط، بحار الأنوار: ج 45 ص 39.
2- .تاریخ الطبری: ج 5 ص 154، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 440؛ المناقب لابن شهرآشوب: ج 3 ص 304 ولیس فیه ذیله .
4590.امام علی علیه السلام :تاریخ الطبری به نقل از هشام : محمّد بن علی بن ابی طالب که مادرش اُم وَلَد (کنیز) بود ، (1) به دست مردی از بنی اَبان بن دارِم ، کشته شد .4592.عنه علیه السلام :تاریخ الطبری :امیر مؤمنان ، علی علیه السلام ، اسماء بنت عُمَیس خَثعَمی را به همسری برگُزید و او آن گونه که به نقل از هشام بن محمّد به من رسیده است ، یحیی و محمّد اصغر را برایش به دنیا آورد . نیز راوی برایم گفت که : از آن دو نسلی نمانْد ... .
همچنین برخی راویان می گویند : مادر محمّد اصغر ، اُمّ وَلَد (کنیز) (2) بوده است .
واقدی نیز در این باره ، چنین گفته است . نیز آمده که : محمّد اصغر ، همراه حسین علیه السلام ، کشُته شد . .
1- .در برخی نقل ها نام مادر وی را «ورقاء» گفته اند و در برخی نقل ها نیز نام وی را «محمد الأصغر» آمده است.
2- .اُمّ وَلَد ، به کنیزی گفته می شود که از ارباب خویش ، صاحب فرزند شده است . چنین کنیزی ، به سبب تولّد فرزند ، بر اساس احکام اسلام ، «آزاد» محسوب می شود .
4591.عنه علیه السلام :المناقب لابن شهرآشوب:یُقالُ: لَم یُقتَل مُحَمَّدُ الأَصغَرُ بنُ عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ لِمَرَضِهِ، ویُقالُ: رَماهُ رَجُلٌ مِن بَنی دارِمٍ فَقَتَلَهُ (1) .4590.الإمام علیّ علیه السلام :تاریخ خلیفه بن خیّاط عن أبی عبیده وأبی الحسن:وقُتِلَ مَعَهُ [أی مَعَ الحُسَینِ بنِ عَلِیٍّ علیه السلام ] العَبّاسُ الأَصغَرُ ومُحَمَّدُ بنُ عَلِیٍّ الأَصغَرُ ابنا عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ، اُمُّهُما لُبابَهُ بِنتُ عُبَیدِ اللّهِ بنِ العَبّاسِ، وقالَ أبُو الحَسَنِ: اُمُّهُ اُمُّ وَلَدٍ . (2)تنبیه :جدیر بالذکر أنّ ابن أعثم فی الفتوح ، وتبعاً له بعض المصادر الاُخری ، عدّوا عمر بن علیّ شهیداً بکربلاء ، ونقلوا له رجزاً أیضاً (3) ، فی حین أنّ بعض المصادر صرّحت بأنّه لم یذهب مع الإمام علیه السلام ، وتوفّی سنه 75 أو 77 للهجره . (4) بل ورد فی أحد النقول أنّه وصّی الإمام بعدم الذهاب إلی الکوفه ، وقد نقل بنفسه فیما بعد لقاءه بالإمام . کما رویت فی مصادر عدیده قضایا عن عمر بن علیّ فی زمن عبد الملک بن مروان ، تدلّ علی أنّه کان حیّاً بعد معرکه کربلاء . (5) لذا ونظراً لشهره القضایا التی تدلّ علی أنّه کان حیّاً بعد واقعه کربلاء، فلا یمکن قبول ما دلّ علی استشهاده فی کربلاء .
1- .المناقب لابن شهرآشوب: ج 4 ص 113، بحار الأنوار: ج 45 ص 63 .
2- .تاریخ خلیفه بن خیّاط: ص 179 ، التنبیه والإشراف : ص 263 وفیه «وقتل معه من ولد أبیه ستّه ... ومحمّد الأصغر» فقط .
3- .الفتوح : ج 5 ص 112 ، مقتل الحسین علیه السلام للخوارزمی : ج 2 ص 28 ؛ المناقب لابن شهر آشوب : ج 4 ص 107.
4- .عمده الطالب : ص 362.
5- .الإرشاد : ج 2 ص 150 ، المجدی : ص 16 ، المناقب لابن شهر آشوب : ج 4 ص 172 ، إعلام الوری : ج 1 ص 417 ، کشف الغمه : ج 2 ص 300 ، الأصیلی : ص 319 ؛ العقد الفرید : ج 3 ص 382 ، سیر أعلام النبلاء : ج 4 ص 485 ، تاریخ الإسلام : ج 6 ص 329 .
4587.امام باقر علیه السلام :المناقب ، ابن شهرآشوب :گفته می شود : محمّد اصغر ، فرزند علی بن ابی طالب علیه السلام ، به دلیل بیمار بودن ، [ در کربلا ] کشته نشد . نیز گفته می شود : مردی از بنی دارِم ، به او تیر زد و وی را کُشت .4586.امام صادق علیه السلام :تاریخ خلیفه بن خیّاط :ابو عُبیده و ابو الحسن، نقل کرده اند که همراه حسین بن علی علیه السلام ، عبّاس اصغر و محمّدِ اصغر بن علی ، دو پسر علی بن ابی طالب علیه السلام نیز کشته شدند . مادر آن دو ، لُبابه ، دختر عبید اللّه بن عبّاس [بن عبد المطّلب] بود . البته ابو الحسن گفته است که : مادر محمّد بن علی ، اُمّ وَلَد (کنیز) بوده است .یادآوریگفتنی است که الفتوح ابن اَعثَم و به پیروی از او ، برخی منابع دیگر ، عمر بن علی را از شهیدان کربلا معرّفی کرده اند و رَجَزی هم برای او نقل نموده اند، در حالی که برخی منابع ، تصریح دارند که وی ، همراه امام حسین علیه السلام نبوده و در سال 75 یا 77 هجری ، در گذشته است. نقلی نیز وجود دارد که بر اساس آن ، وی به امام علیه السلام هم توصیه کرده که به سوی کوفه نرود و خود ، ماجرای این دیدارش با امام علیه السلام را بعدها نقل کرده است . همچنین منابع بسیاری ، ماجراهایی از عمر بن علی در زمان عبد الملک مروان ، آورده اند که حاکی از زنده بودن وی پس از حادثه کربلاست . بنا بر این ، با توجّه به شهرت فراوان ماجراهایی که زنده بودن وی را پس از کربلا می رسانند ، شهادت او در کربلا ، پذیرفتنی نیست .
راجع : ج 3 ص 424 (القسم السابع / الفصل الثانی / اقتراح عمر بن علی بن أبی طالب) و ج 5 ص 26 (القسم السابع / الفصل السادس : من أشار علی الإمام علیه السلام بعدم التوجّه إلی العراق / عمر بن علیّ بن أبی طالب) .
ر . ک : ج 3 ص 425 (بخش هفتم / فصل دوم / پیشنهاد عمر بن علی بن ابی طالب). و ج 5 ص 27 (بخش هفتم / فصل ششم : مخالفان رفتن امام علیه السلام به سمت عراق / عمر بن علی بن ابی طالب) .
الفصل السادس : مقتل أولاد الإمام الحسن علیه السلام6 / 1قاسِمُ بنُ الحَسَنِالقاسم (1) هو نجل الإمام المجتبی علیه السلام ، واُمّه اُمّ ولد (2) واسمها نرجس ، (3) کان جمیلاً ، کأنّ وجهه شقّه قمر . (4) واستناداً لروایه الخوارزمی فإنّه لم یبلغ سنّ البلوغ حین استشهد ؛ (5) لکن یری مؤلّف لباب الأنساب أنّه کان ابن سته عشر سنه . (6) إنّ کیفیّه استئذان هذا الفتی من الإمام الحسین علیه السلام تدلّ علی قوّه معرفته وکمال درایته وشهامته وإیمانه ، ولعلّه بسبب صغر سنّه لم یأذن له الإمام بالذهاب لسوح القتال فی بادئ الأمر، إلّا أنّ القاسم قبّل یدی ورجلی الإمام علیه السلام وأصرّ کثیراً علیه حتّی أذن له . وفی حین کانت قطرات الدموع تسیل علی خدّیه، حمل علی صفوف العدوّ وهو یرتجز : إن تُنکِرونی فَأَنَا فَرعُ الحَسَنْسِبطُ النَّبِیِّ المُصطَفی وَالمُؤتَمَنْ هذا حُسَینٌ کَالأَسیرِ المُرتَهَنْبَینَ اُناسٍ لا سُقوا صَوبَ المُزَنْ (7) وبعد أن أهلک عدداً من عسکر ابن سعد ، التحق برکب الشهداء. وقد ورد اسمه فی الزیاره الرجبیه (8) ، وجاء فی زیاره الناحیه المقدّسه أیضاً : السَّلامُ عَلَی القاسِمِ بنِ الحَسَنِ بنِ عَلِیٍّ ، المَضروبِ عَلی هامَتِهِ ، المَسلوبِ لامَتُهُ (9) ، حینَ نادَی الحُسَینَ عَمَّهُ ، فَجَلا (10) عَلَیهِ عَمُّهُ کَالصَّقرِ ، وهُوَ یَفحَصُ (11) بِرِجلَیهِ التُّرابَ ، وَالحُسَینُ یَقولُ : «بُعدا لِقَومٍ قَتَلوکَ ! ومَن خَصمُهُم یَومَ القِیامَهِ جَدُّکَ وأبوکَ» . ثُمَّ قالَ : «عَزَّ وَاللّهِ عَلی عَمِّکَ أن تَدعُوَهُ فَلا یُجیبَکَ ، أو أن یُجیبَکَ وأنتَ قَتیلٌ جَدیلٌ (12) فَلا یَنفَعَکَ ، هذا وَاللّهِ یَومٌ کَثُرَ واتِرُهُ (13) وقَلَّ ناصِرُهُ» ، جَعَلَنِیَ اللّهُ مَعَکُما یَومَ جَمعِکُما ، وبَوَّأَنی مُبَوَّأَکُما ، ولَعَنَ اللّهُ قاتِلَکَ عُمَرَ بنَ سَعدِ بنِ عُروَهَ بنِ نُفَیلٍ الأَزدِیَّ ، وأصلاهُ جَحیما وأعَدَّ لَهُ عَذابا ألیما . (14)
.
1- .الثقات لابن حبّان : ج 2 ص 309 ، المعجم الکبیر : ج 3 ص 103 الرقم 2803 ، الطبقات الکبری (الطبقه الخامسه من الصحابه) : ج 1 ص 476 ، مروج الذهب : ج 3 ص 71 ، نسب قریش : ص 50 ، مقاتل الطالبیین : ص 92 وفیه : «هو أخو أبی بکر بن الحسن لأبیه واُمّه» ؛ الإرشاد : ج 2 ص 125 ، المجدی : ص 19 ، الأمالی للشجری : ج 1 ص 171 ، الحدائق الوردیّه : ج 1 ص 120.
2- .راجع: ص 134 ح 1841.
3- .لباب الأنساب : ج 1 ص 342 .
4- .راجع: ص 126 ح 1836 و ص 130 ح 1837.
5- .راجع : ص 130 ح 1837 والکامل للبهائی : ج 2 ص 303.
6- .لباب الأنساب : ج 1 ص 401 .
7- .راجع: ص 130 ح 1837.
8- .راجع : ج 12 ص 116 (القسم الثالث عشر / الفصل الثانی عشر / زیارته فی أوّل رجب) .
9- .الّلأْمه بهمزه ساکنه ویجوز تخفیفها : الدِّرْعُ (المصباح المنیر : ص 560 «لوم») .
10- .جلا : علا (القاموس المحیط : ج 4 ص 313 «جلا») .
11- .الفحص : البحث والکشف (النهایه : ج 3 ص 415 «فحص») .
12- .مجدّل : أی ملقی علی الأرض قتیلا (لسان العرب : ج 11 ص 104 «جدل») .
13- .الوتر : هی الجنایه (النهایه : ج 5 ص 148 «وتر») .
14- .راجع : ج 12 ص 254 (القسم الثالث عشر / الفصل الثالث عشر / الزیاره الثانیه بروایه الإقبال) .